آغاز صنعت چاپ در ایران عدهای آغاز چاپ در ایران را عصر ایلخانیان
میدانند؛ برخی احتمال دادهاند که یهودیان فارسیزبان پیش از سایر گروههای
فارسیزبان به اهمیت چاپ کتاب پیبردهاند. در سال 1639سه کتاب به زبان
و خط فارسی از سوی هیئتهای تبلیغی مسیحی و در باب تبلیغ مسیحیت در لیدن
هلند به چاپ رسیده و چاپخانهای که این کتابها در آن چاپ شده، ظاهراً
نخستین چاپخانه فارسی در جهان است. بر اساس مدارک موجود، نخستین کتابی که
در خود ایران چاپ شده، زبور داوود یا ساغموس است که در 1638 به زبان و خط
ارمنی در 572 صفحه در جلفای اصفهان و به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسیده
است. اینکه ارمنیان، پیش از دیگر گروههای قومی ـ زبانی ساکن ایران
توانستهاند در ایران چاپخانهای از آن خود تأسیس کنند و آزادانه به چاپ و
نشر منابع مسیحی بپردازند و در میان اقوام جهان مقام پانزدهم را از حیث
قدمت چاپ احراز کنند، دلایل بسیاری دارد که مهمترین آن، محیط آزاد و تشویقآمیزی
بود که بهویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای
آنها ایجاد کرده بودند.ارمنیان حدود 30 سال پس از کوچ به جلفای اصفهان،
بصمهخانهای در این شهر دایر و چاپ کتاب را آغاز کردند. براساس اشارههای سیاحان
خارجی، بهویژه شاردن، شماری از ایرانیان در عصر صفویه از کار چاپ و
چاپخانه آگاهی داشته و به ورود آن به ایران شایق بودهاند. جان پینکرتون
و جونس هنوی، که در عصر نادرشاه افشار به ایران سفر کردهاند، از جزوههایی
صحبت به میان آوردهاند که به زبان لاتینی و عربی چاپ و منتشر میشده
است. تحول عمده در فن چاپ و انتشار مواد
چاپی، اعم از کتاب، روزنامه و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی عباس میرزا
قاجار آغاز شد که مصادف است با پیامدهای
جنگهای ایران و روس. چاپخانهای که بنا بر مدارک فعلی، وجود آن محرز است،
در سال 1233 به دست آقا زینالعابدین تبریزی و با حمایت عباس میرزا در تبریز
تأسیس شده است. فتحنامه، اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقامِ فراهانی، تفصیلی
از جنگهای ایران و روس، ظاهراً نخستین کتاب فارسی است که در ذیحجه 1234
در ایران چاپ و منتشر شده است. بررسی نخستین کتابهای چاپی نشان میدهد که
دولت وقت از فنّاوری چاپ در جهت مقاصد خود استفاده میکرده است. کتابها
عمدتاً تاریخی، دینی، ادبی، یا در جهت ترویج اصول بهداشتی، ترویج جنبههایی
از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است. در سال 1240، حدوداً 7
سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، میرزا زینالعابدین به امر فتحعلیشاه
به تهران احضار و به تأسیس چاپخانه و چاپ کتاب مأمور شد. پیدایش چاپ سنگی در ایران چاپ سنگی در ایران بنابه عللی پس
از چاپ سربی رواج یافت. جعفرخان تبریزی برای تعلیم دیدن چاپسنگی به
مسکو فرستاده شد و او در بازگشت، یک دستگاه چاپ سنگی را در 1239ـ1240، چند
سالی پس از ورود چاپسربی، با خود به تبریز آورد. نخستین کتاب چاپ سنگی
ظاهراً قرآنی بود که در 1248 به همت میرزا اسداللّه در تبریز چاپ شد و 3سال
بعد، باز به همت او و در تبریز، زادالمعاد انتشار یافت. چاپ سنگی جز در تبریز
و تهران در بسیاری از شهرهای دیگر ایران رواج یافت، تا آنکه در دوره
ناصرالدین شاه قاجار چاپ سربی پس از مدتی بیش از نیم قرن بار دیگر رایج
شد. چاپ سنگی حتی بنا به ضرورت فنی بر خط فارسی تأثیر گذاشت و در شیوه
تحریری آن تغییری ایجاد کرد. تأسیس مدرسه دارالفنون بر وضع و سیر چاپ در ایران
تأثیر گذار. نیاز به انتشار کتابهای درسی، سبب شد که در این مدرسه کارگاهی
مختص چاپ آثار استادان دارالفنون، منابع درسی محصلان و نیز پارهای کتابهای
دیگر تأسیس شود. چاپخانه کوچک دارالفنون ظاهراً در 1268 و با نام دارالطباعه
خاصه علمیه مبارکه دارالفنون تهران و زیرنظر علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه تشکیل
شد و تا 1300 دایر بود و شاید حدود 40 عنوان کتاب درسی در آن به چاپ رسیده
باشد. چاپخانهای دولتی، که تحت عناوین مختلف فعالیت میکرد و به چاپ کتاب
و روزنامه میپرداخت، در دوره ناصرالدین شاه تأسیس شد. نهضت مشروطه در ایران عامل افزایش تعداد عناوین و
شمارگان روزنامهها، گرایش بیشتر مردم به خواندن مطالب سیاسی و اجتماعی و نیز
تقویت و گسترش چاپ در ایران بود. چاپ ژلاتینی، که بعداً جای خود را به
روش چاپ استنسیلی داد، احتمالاً از اواخر عصر ناصری، و همزمان با آغاز
تحرکات سیاسی تازه، برای تکثیر اعلامیههای پنهانی، نامههای سرگشاده و شبنامههای
سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و ظاهراً چاپخانههای مخفی کوچکی برای چاپ
ژلاتینی تشکیل شده بود. چاپخانه مجلس شورای ملی، مدت کوتاهی پس از تشکیل
مجلس اول، به منظور چاپ و نشر روزنامه و نیز مطالب اختصاصی خودِ مجلس، به
سرعت تأسیس شد و در مدت کوتاهی به بزرگترین چاپخانه کشور تبدیل گردید.
چاپخانه مجهز دیگری به نام چاپخانه شاهنشاهی، به سرپرستی عبداللّهخان
قاجار که مدیریت او در صنعت چاپ معروف بوده است، پس از استقرار مشروطیت
تأسیس شد و تا 1328 فعال بود. در دوره محمدعلی میرزا، استفاده از چاپخانههای
سربی اختصاصی و غیردولتی به جای چاپخانههای سنگی دولتی معمول شد، به
طوری که بنا به تخمین حوالی سال 1330 معدودی چاپخانه سنگی به فعالیت
ادامه میدادند. در سالهای 1307، 1310 و 1317 برای
چاپ و نشر کتابهای درسی در سراسر کشور و به شیوهای نو اقدام شد. تأسیس دانشگاه تهران و نهادهای جدید آموزشی
در این عصر، همراه با دولت و ارتشِ رو به گسترش، نیاز به چاپ برخی مطالب
را در مقیاسی وسیعتر فراهم آورد. تأسیس چندین چاپخانه دولتی و وابسته به
دولت، مانند چاپخانه ارتش، چاپخانه بانک ملی ایران، چاپخانه دخانیات ایران،
چاپخانه راهآهن و مانند اینها، حاصل نیاز دولت به تأمین احتیاجات خود در زمینه
چاپ به طور مستقل بود. از سال 1320 تا 1332 ، بهرغم
مداخلات ادواری حکومت و ممیزیهای موقت، چاپ و نشر تقریباً آزاد بود. شمار
مطبوعات که در ابتدای دوره رضاشاه کاهش یافته بود، پس از سقوط او مجدداً
افزایش یافت. چاپخانه تابان، به عنوان نخستین چاپخانه
خصوصی که به دستگاههای جدید و خودکار مجهز شد، در همین سالهای پس از جنگ،
تحولی چشمگیر را از سرگذراند. چاپخانه بانک ملی ایران هم به دستگاههای ملخی
جدید مجهز گردید. چاپخانه اطلاعات هم که پیش از 1320 چاپخانه بزرگی بود، مجهزتر گردید. در دهه 1330، دستگاههای چاپ افست رتاتیو و دورنگ
و چهاررنگ جدید به ایران وارد شد و تحولی فنی در چاپ به بار آورد. چاپخانههای
افست، روزنامه کیهان و سپهر، مهمترین چاپخانههای آن دهه به شمار میآیند. در دهه 1340 چاپ وارد مرحله تازهای
شد و انتشار کتابهای درسی در هیئتی جدید، کتابهای ارزان قیمت جیبی و شماری
نشریه و گسترش آموزشهای چاپ بر رونق آن افزود. تا حدود نیمه دهه 1340، آموزش چاپ
در ایران به شیوه استادی ـ شاگردی و از طریق چاپخانهها انتقال مییافت. در
1344، رشته چاپ در هنرستان فنی تا مقطع دیپلم فنی دایر شد. از 1345 به
بعد، هر سال چند تن برای فراگرفتن فنون جدید چاپ به اتریش اعزام میشدند. سالهای منتهی به انقلاب اسلامی ایران
در دهه 1350 نیز برای چاپ کشور از سالهای پر تعارض به شمار میآید. افزایش
چشمگیر درآمد کشور و طرحهای گسترده توسعه، که گسترش چاپ را هم اقتضا میکرد،
با سیاست نظارتِ بسیار شدید بر چاپ کتاب و مطبوعات همراه شد. ورود تجهیزات جدید چاپ، از جمله
دستگاه لاینوترون، پاسخی به نیازهای رو به افزایش منابع چاپی، بهویژه
کتابهای درسی مدارس و دانشگاهها، بود، حال آنکه تنوع آموزشی و تکثر منابع
که نیاز جدید کشور بود، با سیاست نظارت چاپی در تضاد کامل قرارداشت. در جریان انقلاب اسلامی 1357
چاپخانهها یکی از مهمترین و حساسترین کانونهای فعالیت بر ضد حکومت پهلوی
بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی 1357 تا آغاز تجاوز نظامی عراق
به خاک ایران در پایان شهریور 1359، بیش از 350 عنوان روزنامه در ایران
چاپ شده است. چاپ در ایران از 1357 به این سو
به طور کلی بر اثر چند عامل رو به رشد نهاده است: افزایش عناوین کتاب و
نشریه؛ برداشته شدن ممیزی، جز در دورههایی کوتاه؛ گسترش آموزش چاپ؛
انتشار نشریههای تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنفهای
وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به ویژه استفاده از رایانه و
دستگاهها و شبکهها و نظامهای رایانهای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات
در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاهها و آموزش عالی؛ افزایش
جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازمالتعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش
نهضت سوادآموزی و نظایر اینها. در سال 1371 روش چاپ رنگی در
مطبوعات به کار گرفته شد. روزنامه همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است.
در همین سال آییننامه جدیدی در خصوص تأسیس چاپخانهها و واحدهای وابسته و
چگونگی نظارت بر آنها به تصویب رسید. در زمینه چاپ، 3 نشریه تخصصی و نیمهتخصصی
انتشار مییابد: ماهنامه صنعت چاپ؛ ماهنامه چاپ و بستهبندی؛ ماهنامه چاپ و
انتشار. چاپ تمبر، اوراق بهادار، اسناد، بلیت
اتوبوسهای شهری، برگههای عوارض و نظایر اینها در چاپخانههای دولتی و تحت
مقررات خاصی انجام میگیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسکناس در 1361 تأسیس و سال
بعد به بهرهبرداری رسید و از 1367 اسکناس کشور کلاً در این چاپخانه چاپ
شده است. با تصویب شوراى عالى
انقلاب فرهنگى روز 11 شهریور به عنوان روز صنعتچاپ نامگذارى شده است. منبع : همشهری آنلاین
مخترع
صنعت چاپ در جهان برای آشنایی شما
عزیزان در این قسمت تاریخچه کوتاهی از صنعت چاپ در جهان آورده ایم و گذری
بر زندگی نامه مخترع صنعت چاپ و ماشین چاپ داشته ایم تا سهم کوچکی در پیشبرد صنعت چاپ
ایران داشته باشیم. یوهانس گوتنبرگ
(به آلمانی: Johannes Gutenberg)، (زاده حدود ۱۳۹۸ (میلادی) در ماینتز، درگذشت ۳ فوریه ۱۴۶۸ در
ماینتز)، زرگر آلمانی و اولین مخترع ماشین چاپ و صنعت چاپ در اروپا بود. از یوهان
گوتنبرگ اغلب به عنوان مخترع صنعت چاپ یاد میشود اما آنچه را که او انجام داد
ابداع اولین روش استفاده از حروف چاپی قابل جابجایی و ماشین چاپ بود که این امکان
را فراهم میآورد تا بتوان مطالب نوشتهشدهٔ گوناگون را با سرعت و دقت به چاپ
رساند. البته این صنعت ۴۰۰ سال قبل از وی توسط یک بازرگان چینی به نام بی شنگ
استفاده میشد و حدود ۲۰۰ سال قبل نیز در کره مورد استفاده قرار میگرفت. مهمترین
اثر گوتنبرگ انجیل گوتنبرگ یا انجیل ۴۲ سطری است، که از لحاظ زیبایی خطی و کیفیت
صنعتی آن در زمان خودش انجیلی بینظیر بود. زندگینامه یوهانس گوتنبرگ او در حدود سال
۱۳۹۸ در شهر ماینز آلمان و در خانوادهای ثروتمند به دنیا آمد. پدرش، «گنسفلایش» و
مادر او «الزه ویریش گوتنبرگ»، از زمینداران طبقه اشراف بود. شهر ماینز به سبب
فلزکاریهای ظریف و آهنگریهایش مشهور بود. یوهانس تا ۱۳ سالگی در ماینز پرورش
یافت و در سال ۱۴۱۱–۱۴۱۰ ماینز را ترک کرد. اعضای اصناف مختلف شهر ماینز با یک
دیگر متحد شد و علیه نجیبزادگان سر به شورش برداشته بودند. یوهانس سه سال در
روستا زندگی کرد و در شانزده سالگی دوباره به شهر بازگشت. پدر یوهانس به کار در
ضرابخانه ادامه داد اما دیگر عضو شورای شهر نشد. یوهانس نیز در کنار پدرش در
ضرابخانه کار میکرد. او به عنوان یک زرگر باید به فلزشناسی آشنا میبود و همینطور
میآموخت چگونه طلای ذوب شده را در قالبها بریزند. گوتنبرگ سالیان سال پیش پدرش
کار کرد تا اینکه در ۱۴۱۹ پدرش مرد. گوتنبرگ به دانشگاه رفت. او نیز همانند دیگر
مردمان اروپا در آن زمان که بعدها عصر نوزایی و رنسانس نام گرفت، تشنه دانش بود.
فشارهای سیاسی اصناف به نجیبزادگان زیاد شده بود. یوهانس مجبور شد تا بار دیگر
شهر را ترک کند و به استراسبورگ برود. او سالهای بعد را صرف تحقیق و بررسی بر روی
ماشین چاپ کرد. انواع فلزات و قالبها را آزمایش نمود تا به صفحهای از حروف چاپی
قالب حمل دست یافت. او برای تکمیل این دستگاه به پول نیاز داشت. فوست، سرمایهداری
نجیبزاده را راضی کرد تا او را حمایت مالی کند. او از فوست دو بار قرض کرد اما
نتوانست پولهایش را پس بدهد. در سال ۱۴۵۵ در حالی که ۵۷ سال داشت و تقریباً نیمی
از کتاب مقدس را به صورت چاپی آماده کرده بود، فوست طاقتش را از دست داد و از او
شکایت کرد. رای دادگاه مشخص بود؛ برگشت وجه به فوست یا ضبط اموال یوهانس از جمله دستگاه چاپ.
یوهانس نمیتوانست پول فوست را پس دهد پس بنابراین دستگاهش را که دسترنج سالها
تحقیق بود از دست داد. فوست چاپخانهای تأسیس نمود و با طراحی آرمی مخصوص به چاپ
کتاب مقدس پرداخت و سرمایهای عظیم بدست آورد. یوهانس نیز چاپخانه خود را در سالهای
آخر عمرش تأسیس نمود و از نو کار ساخت آن را انجام داد. یوهانس گوتنبرگ پدر صنعت چاپ
و مخترع ماشین چاپ در سال ۱۴۶۸ در ماینز المان درگذشت. تأثیر
بر صنعت چاپ 1- چاپ باسمهای چاپ باسمهای
قرنها قبل از گوتنبرگ در چین شناخته شده بود، باستانشناسان نیز توانستهاند یک
کتاب چاپی که تاریخ آن به سال ۸۶۸ برمیگردد در چین کشف کنند. مهر و انگشترهای
خاتم نیز که اساس کارش همان شیوهٔ چاپ باسمهای میباشد از زمانهای باستان به کار
گرفته میشدهاست. در غرب نیز قبل از گوتنبرگ با چاپ آشنا بودند. چاپ باسمهای،
امکان تولید نسخههای متعدد از یک کتاب را فراهم میکرد اما یک مشکل اساسی داشت از
آنجا که برای هر کتابی باید یک سری کامل و جدید از صفحات ساخته میشد و حروف روی
چوب حک میشد، این روش برای تولید کتابهای مختلف عملی نبود. 2- حروف
چاپی قابل جابجایی گفته شدهاست که
سهم عمدهٔ گوتنبرگ در صنعت چاپ اختراع حروف چاپی قابل جابجایی بودهاست. در
واقع حروف چاپی قابل جابجایی نیز در اواسط قرن یازدهم در چین توسط شخصی بهنام بیشنگ
اختراع شده بود. اما چون صنعت چاپ تنها پس از اروپا و پس از اینکه چینیها روشهای
جدید آن را از اروپاییها فراگرفتند در چین همگانی شد، صنعت چاپ به شکل امروزیاش
را به بیشنگ و چینیها نسبت نمیدهند. حروف چاپی را در آن زمان با نوعی سفال میساختند
که طبعاً نمیتوانست زیاد بادوام باشد. بعدها چینیها و کرهایها در ساخت حروف
چاپی قابل جابجایی اصلاحاتی بهوجود آوردند، پس از آن دولت کره در اوایل قرن
پانزدهم از ایجاد یک کارگاه ریختهگری برای تولید حروف چاپی فلزی حمایت کرد و پس
از آن و مدتی قبل از گوتنبرگ، کرهایها حروف چاپی فلزی را جایگزین حروف سفالی
کردند. روش
جدید چاپ برای بهرهگیری
از روش های جدید چاپ ۴ عامل عمده باید وجود داشته باشد: صنعت چاپ برخلاف تمام
اختراعات پیشین اصولاً یک دستگاه تولید انبوه است. یک نسخه از یک کتاب چاپی به
خودی خود چیزی برتر از نسخه خطی آن نیست اما مزیت اصلی چاپ در تولید انبوه آن است.
آنچه که گوتنبرگ ابداع کرد تنها یک ابزار و یک وسیله یا حتی انجام یک سلسه اصلاحات
در آنچه که وجود داشت، نبود بلکه ابداع یک سامانهٔ کامل تولید بود. با مقایسهٔ
توسعهٔ بعدی اروپا و چین میتوان تصویری از تأثیر گوتنبرگ بر تاریخ جهان بهدستآورد.
در هنگام گوتنبرگ اروپا به سرعت پیشرفت کرد در حالی که پیشرفت چین، که تا مدتها
بعد هنوز از چاپ باسمه استفاده میکرد، نسبتاً کند بود و میتوان گفت صنعت چاپ
عامل بسیار مهمی در گسترش و پیشرفت دانش بودهاست. منبع : ویکی پدیا